Những cảnh sắc cánh đồng chiều thu mà ông đã nhìn, giờ tôi cũng đang ngắm nhìn đây. Đắm chìm trong cảnh sắc và nghĩ về ông, một nhân cách cao thượng, nhà văn của những người cùng khổ... Cũng trên con đường này, nhà văn đã có chuyến trở về từ Quảng Ninh, kết thúc chuyến đi cuối cùng của ông.

Chuyến đi ấy, nhà văn Nguyên Hồng tới Quảng Ninh chấm giải thưởng Văn nghệ Hạ Long. Sau khi từ Quảng Ninh về nhà hôm trước, hôm sau ông vĩnh biệt chúng ta (2/5/1982).

Hẳn là số phận, chuyến đi xa đầu tiên của Nguyên Hồng lúc 16 tuổi, từ quê hương Nam Định, cũng là tới Quảng Ninh. “Vào khoảng cuối mùa hè 1934, tôi thôi học. Mẹ tôi đưa tôi ra Hải Phòng, ra Hòn Gai vừa để chào mấy người họ nội ngoại, vừa để thăm thú tình hình công việc làm cho tôi” (Bước đường viết văn - Nguyên Hồng). Vì thế có thể nói, ngoài Nam Định, Hải Phòng, Bắc Giang, Hà Nội thì Nguyên Hồng gắn bó đặc biệt với Quảng Ninh, với nhiều người họ hàng cùng nhiều chuyến đi.

Trong cuốn sổ nhật ký của Nguyên Hồng, dòng cuối cùng nhà văn viết tại Quảng Ninh: “Hội Văn học Nghệ thuật Quảng Ninh. Nguyên Hồng. 16/4/1982”.

Những dòng đầu của bức thư cuối cùng Nguyên Hồng viết cho con gái Nhã Nam từ Hòn Gai, Quảng Ninh, đề ngày 3/4/1982:

“Nhã Nam con,

Thày ra đây làm việc ở Hội Văn học nghệ thuật Quảng Ninh đã được 10 hôm… Thày vừa chấm bài vừa nghỉ bên một bãi biển, có người chuyên thổi nấu. Thày lại nghĩ đến u. Nếu chuyến này u cùng đi chắc khỏe thêm. Thôi để kỳ Diệu, Thế nghỉ vụ thày sẽ đưa u đi lâu một chuyến 2 ông bà trối già…”.

Dự định trở lại Quảng Ninh sau chuyến đi này của nhà văn Nguyên Hồng không thực hiện được, ông đã trối già ở chính chuyến đi này. Biết bao dự định sáng tác của nhà văn cũng thế...

Nhà văn Nguyên Hồng (ngoài cùng bên phải) tham quan Vịnh Hạ Long (tháng 4/1982). Ảnh tư liệu.

Ngọc Anh, nữ đồng nghiệp báo Bắc Giang, đã nhiệt tình dẫn chúng tôi tới “ấp Cầu Đen”. Theo sự sắp đặt của đồng nghiệp, khi chúng tôi tới cổng trụ sở UBND xã Quang Tiến, chị Nguyễn Thị Giang, Phó Chủ tịch UBND xã cùng anh cán bộ văn hóa xã đã đứng chờ. Chiều cũng đã muộn, chúng tôi được hướng dẫn ra viếng mộ nhà văn Nguyên Hồng trước, rồi thăm nhà sau. Hôm nay “bà Loan” không có nhà nên chỉ có thể đứng cổng nhìn vào nhà cụ thôi, chị Giang cho biết. Như thế thì thật tiếc, tôi thầm nghĩ.

Từ trụ sở UBND xã, qua trường học mang tên nhà văn Nguyên Hồng, chúng tôi tới thắp hương mộ ông. Mộ vợ ông bên mộ ông. Khu mộ của ông và bà giản dị trong không gian giản dị. Sau khi thắp hương, trên đường tới nhà Nguyên Hồng, chị Giang cho biết khu vực “Đồi Văn hóa kháng chiến” này đã được UBND tỉnh Bắc Giang xếp hạng Di tích lịch sử cấp tỉnh năm 2018. Tỉnh đang lập dự án tu bổ di tích này và xác định khu lưu niệm cố nhà văn Nguyên Hồng là một hạng mục trọng điểm.

Khu nhà gia đình nhà văn Nguyên Hồng hiện do bà Trần Thị Loan, người con dâu thứ hai của nhà văn trông nom. Chúng tôi vào sâu phía tường bao để nhìn khu nhà cho rõ hơn. Tiếng chó trong nhà sủa ran rồi có tiếng người. May quá, bà Loan có nhà. Chị Giang gọi với vào “cháu Giang đây”. Bà Loan ới ra: “Đợi nhé, đang tìm chìa khóa”. 

Khi nghe chị Giang nói bà Loan ít khi mở cổng ra ngoài lắm, tôi đâm lo lo, nếu không tìm thấy chìa khóa thì sao. Một lúc sau bà Loan cũng tìm được chìa khóa, chạy vội ra cổng. Những chú chó vừa rồi tiếng to là thế mà giờ im bặt vẫy đuôi quấn lấy chân khách từ đầu ngõ vào sân. 

Khu nhà đúng như những gì ông viết trong nhật ký, đã trở thành nhà lưu niệm của nhà văn. Chúng tôi dâng hương trước di ảnh của nhà văn. Không chỉ hiện vật tác phẩm, bản thảo mà kiến trúc, không gian của khu nhà nơi nào cũng hiển hiện hình ảnh ông, gia đình ông - gia đình nhà văn tiêu biểu đi kháng chiến...

Tôi biết bà Trần Thị Loan có thời gian làm thợ may tại xí nghiệp may ở Quang Hanh, Cẩm Phả. Nhắc lại chuyện này, bà Loan rất vui với những người mến mộ nhà văn Nguyên Hồng đến từ vùng mỏ. Nữ đồng nghiệp Ngọc Anh cũng giới thiệu là người huyện Hải Hà (Quảng Ninh), rồi “theo anh em thì về” với Bắc Giang này. 

Tại khu nhà nhà văn Nguyên Hồng, câu chuyện của chúng tôi, những người lần đầu gặp gỡ, rất tự nhiên thân thiết, hội tụ vấn đề quan tâm, chia sẻ những dự định... Chính tại ngôi nhà của nhà văn Nguyên Hồng, tôi hy vọng di tích lịch sử “Đồi văn hóa kháng chiến” sớm được chính quyền địa phương đầu tư để phát huy giá trị lịch sử, văn hóa, góp phần phát triển quê hương, đất nước.

Di tích “Đồi văn hóa kháng chiến” thôn Cầu Đen, xã Quang Tiến, gắn với tên tuổi nhiều văn nghệ sĩ nổi tiếng, nhưng chỉ nhà văn Nguyên Hồng là gắn bó lâu nhất, đặc biệt nhất và ông cùng vợ đã an nghỉ tại đây. Ông cùng gia đình “tái” trở lại Cầu Đen, có thể ví gia đình ông như “trụ sở văn nghệ sơ tán” thời chiến tranh chống Mỹ. Nhiều văn nghệ sĩ từ Hà Nội đã trở lại Cầu Đen thăm gia đình ông cùng tìm lại cảm xúc buổi đầu theo cách mạng đi kháng chiến...

Về phát triển văn hóa, tỉnh Bắc Giang xác định xây dựng đời sống văn hóa, môi trường văn hóa lành mạnh; xây dựng con người Bắc Giang phát triển toàn diện, đồng thời quan tâm gìn giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống địa phương. Đây là cơ sở để Bắc Giang sớm đầu tư phát huy di tích lịch sử, trong đó có di tích “Đồi văn hóa kháng chiến”.

Nếu chọn một cái tên gọi tắt về di tích lịch sử “Đồi văn hóa kháng chiến”, tôi sẽ gọi là “Đồi Nguyên Hồng” và đây sẽ là khu di tích văn hóa lịch sử đáng tự hào của tỉnh Bắc Giang.

Theo Báo Bắc Giang