Theo Cục Lâm nghiệp (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), nguồn thu của bốn loại dịch vụ trong các hệ sinh thái rừng gồm: Dịch vụ cung cấp gỗ và lâm sản ngoài gỗ, dịch vụ môi trường rừng, dịch vụ hấp thụ và lưu trữ carbon, dịch vụ du lịch sinh thái, hằng năm đã mang lại giá trị khoảng 40.000 tỷ đồng. Trong đó, thu được từ dịch vụ du lịch rừng đạt khoảng 2.000 tỷ đồng.
Du lịch dựa vào rừng
Cục trưởng Cục Lâm nghiệp Trần Quang Bảo cho biết, du lịch cộng đồng dựa vào rừng đang phát triển khá mạnh mẽ kể từ năm 2016 trở lại đây. Riêng năm 2022 đã có 3,1 triệu lượt khách tham gia. Pù Mát, Cúc Phương, Phong Nha-Kẻ Bàng là ba trong số các vườn quốc gia đã phát triển khá tốt loại hình du lịch cộng đồng, khai thác giá trị sinh thái rừng. Hiện tại Vườn quốc gia Pù Mát có nhiều điểm du lịch cộng đồng thu hút hàng trăm người lao động tham gia, với mức thu nhập bình quân từ 4 đến 6 triệu đồng/người/tháng. Tại Vườn quốc gia Cúc Phương, chỉ tính riêng cộng đồng dân tộc Mường sống ở vùng đệm đã có từ 100 đến 200 người tham gia làm du lịch với mức thu nhập thường xuyên khoảng 7 triệu đồng/tháng. Còn tại Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, lực lượng lao động thường xuyên tham gia vào hoạt động du lịch là hơn 400 người, với mức thu nhập từ 12 đến 15 triệu đồng/người/tháng.
Với sự đa dạng về hệ động, thực vật, Vườn quốc gia Cúc Phương (Ninh Bình) rất chú trọng phát triển du lịch sinh thái, nhất là loại hình du lịch gắn với công tác cứu hộ, bảo tồn động, thực vật hoang dã. Theo Giám đốc Nguyễn Văn Chính, số lượng khách tham quan tới Cúc Phương năm 2022 vào khoảng gần 100.000 lượt, trong đó khách Việt Nam là 95.000 lượt, khách nước ngoài là hơn 4.500 lượt.
Sáu tháng đầu năm nay, số lượt khách đã đạt 69.000 lượt. Năm 2023, nhiều khả năng, số lượng khách đến Vườn quốc gia Cúc Phương sẽ tăng hơn những năm trước. Trên cơ sở tiềm năng về đa dạng sinh học, cảnh quan tự nhiên, Vườn quốc gia đã tổ chức được "hệ sinh thái” du lịch với nhiều chương trình và sản phẩm có trách nhiệm với môi trường như hành trình hồi sinh, tour "Về nhà” dành để chăm sóc, cứu hộ các loài động vật hoang dã; trại hè "Lớn lên cùng đại ngàn” để giáo dục, nâng cao ý thức và tình yêu thiên nhiên tới các thế hệ học sinh, sinh viên... Đặc biệt, "Về nhà” được các chuyên gia ngành du lịch đánh giá là một trong những tour du lịch độc đáo tại Việt Nam.
Tại Vườn quốc gia Pù Mát (Nghệ An), hiện đã có nhiều điểm tổ chức du lịch sinh thái dựa vào rừng của các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp, hằng năm thu hút khoảng 200-300 lao động địa phương tham gia. Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An Nguyễn Văn Đệ cho biết, những năm gần đây, huyện Con Cuông - một trong ba huyện có Vườn quốc gia Pù Mát nằm trên địa bàn, đang trở thành điểm đến của khách du lịch cả nước.
Bên cạnh các thắng cảnh thu hút đông du khách như đập Phà Lài, khe nước Mọc, thác Kèm… Con Cuông hấp dẫn bởi nét văn hóa đặc sắc, du lịch cộng đồng, chợ phiên Mường Quạ, Mường Chon. Nhiều sản phẩm du lịch đã và đang tạo sức hút, khẳng định thế mạnh vượt trội, kéo dài thời gian lưu trú, gia tăng trải nghiệm mới cho du khách. Phải nói rằng Con Cuông là một trong những huyện đi đầu trong phát triển mô hình du lịch cộng đồng ở Nghệ An.
Thời gian qua, huyện cũng đã chú trọng phát triển du lịch gắn với bảo tồn những giá trị văn hóa dân tộc và phát triển kinh tế. Hiện nay, huyện có bốn bản xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gồm: Bản Nưa (xã Yên Khê), bản Khe Rạn (xã Bồng Khê), bản Xiềng (xã Môn Sơn) và bản Nà Pha (xã Yên Khê). Thời gian qua, du lịch sinh thái rừng của huyện Con Cuông phát triển mạnh, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, trải nghiệm và khám phá miền đất nhiều lý thú này.
Riêng Vườn quốc gia Pù Mát, theo đánh giá của các chuyên gia, đây được coi là vùng lõi của Khu dự trữ sinh quyển miền tây Nghệ An do UNESCO công nhận năm 2007; nơi có cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ gắn với đời sống, sinh hoạt độc đáo của người dân tộc Đan Lai đang ngày càng có sức thu hút mạnh mẽ về loại hình du lịch sinh thái, trải nghiệm độc đáo đang ngày càng phát triển…
Nhiều vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên khác như Ba Bể, Ba Vì, Bạch Mã, Cát Tiên, Bến En, Cát Bà, Hoàng Liên, Tam Đảo, Bà Nà-Núi Chúa, bán đảo Sơn Trà… và hơn 60 khu bảo tồn thiên nhiên, khu bảo vệ cảnh quan trên cả nước đang tích cực đẩy mạnh du lịch sinh thái gắn với rừng.
Tuy nhiên, du lịch sinh thái ở Việt Nam hiện mới ở giai đoạn khởi đầu, chưa thể hiện sự chuyên nghiệp cả về tổ chức quản lý và khai thác sử dụng tài nguyên phục vụ cho mục đích du lịch. Công tác nghiên cứu, điều tra cơ bản và quy hoạch phát triển du lịch sinh thái gắn với rừng còn hạn chế. Nhiều địa phương, nhiều doanh nghiệp lữ hành đã có những chương trình, tour du lịch mang sắc thái của du lịch sinh thái nhưng quy mô và hình thức còn mờ nhạt, sản phẩm và đối tượng thị trường còn chưa rõ nên việc thu hút khách còn hạn chế. Mặt khác, việc đào tạo nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ điều hành quản lý, hướng dẫn viên du lịch sinh thái cũng chưa đáp ứng được nhu cầu phát triển…
Khai thác du lịch gắn với bảo vệ rừng
Giám đốc Vườn quốc gia Pù Mát Trần Xuân Cường chia sẻ, Pù Mát hiện được coi là vùng lõi của khu dự trữ sinh quyển, ghi nhận gần 2.700 loài thực vật, 132 loài thú, 341 loài chim, 86 loài lưỡng cư và bò sát, trong đó có nhiều loài thuộc danh lục đỏ của tổ chức Bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN), Sách đỏ Việt Nam năm 2007 và Nghị định số 06/2019/NĐ-CP của Chính phủ.
Ngoài chức năng quan trọng là quản lý, bảo vệ rừng hiệu quả, Vườn quốc gia Pù Mát hằng năm đón hàng nghìn lượt khách du lịch và các đoàn công tác đến tham quan, giao lưu, học hỏi. Những năm trước đây, do ý thức kém, đời sống khó khăn, người dân còn vào rừng khai thác lâm sản, săn bắn, đặt bẫy, hái lượm trái phép. Từ năm 2018 trở lại đây, nhờ du lịch cộng đồng ngày càng phát triển, ý thức của người dân được nâng cao nên tình trạng vi phạm rừng đã chấm dứt.
Chị Hoàng Thị Hảo, ở bản Khe Rạn, xã Bồng Khê, huyện Con Cuông (Nghệ An), một trong những người hướng dẫn khách du lịch tham quan Vườn quốc gia Pù Mát cho biết, phát triển du lịch cộng đồng đồng nghĩa với việc rừng được bảo vệ rất tốt. Bởi khi du khách thích tìm đến những nơi hoang sơ để trải nghiệm, họ cũng có ý thức bảo vệ thiên nhiên, môi trường và tác động lại cộng đồng ý thức đó sau mỗi chuyến đi thực tế.
Tại Vườn quốc gia Cúc Phương - nơi ghi nhận hơn 2.230 loài thực vật, 669 loài động vật, trong đó có 73 loài trong danh lục IUCN và Sách đỏ Việt Nam, theo Phó Giám đốc Đỗ Văn Lập, Vườn quốc gia Cúc Phương đã tổ chức nhiều chương trình, hoạt động, tour du lịch gắn với cứu hộ, bảo tồn động, thực vật hoang dã, quý hiếm.
Hiện nay, Vườn quốc gia Cúc Phương đã xây dựng mô hình 3D có sự tham gia của cộng đồng. Sản phẩm này để giới thiệu cho du khách, học sinh, sinh viên, cộng đồng trên địa bàn biết về các giá trị văn hóa, tài nguyên thiên nhiên, đa dạng sinh học của Vườn quốc gia, qua đó nâng cao nhận thức và kêu gọi mọi người cùng nhau gìn giữ bảo vệ tài nguyên rừng và bảo vệ môi trường. Đây cũng là một trong những lộ trình để Cúc Phương hoàn thành tiêu chí để được IUCN đưa vào "Danh lục xanh”.
Nhờ áp dụng nhiều loại hình du lịch trải nghiệm, cho các loại du khách nên Cúc Phương luôn là điểm đến lý tưởng của loại hình du lịch sinh thái mang tính trải nghiệm, đồng thời làm tốt chức năng giáo dục cộng đồng về bảo vệ rừng và động vật hoang dã.
Giám đốc Trung tâm Bảo tồn động vật hoang dã Việt Nam Nguyễn Văn Thái khẳng định, để phát triển loại hình du lịch trải nghiệm cần nâng cao nhận thức cho người dân vùng đệm gắn liền với công tác bảo tồn động vật hoang dã. Đơn giản như việc thông qua học sinh trong các nhà trường có thể chuyển tải thông điệp "không ăn, không săn bắt, không sử dụng các sản phẩm động vật hoang dã có nguồn gốc trực tiếp từ tự nhiên”.
Mặt khác, các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên cần điều chỉnh và thống nhất chương trình, bảng giá dịch vụ, quy định thực hiện; xây dựng đội ngũ hướng dẫn bảo đảm để thực hiện chương trình giáo dục trải nghiệm; thúc đẩy sự tham gia học sinh, các đối tượng trẻ từ các khu vực thành phố, khu vực khác...
Du lịch sinh thái rừng là loại hình du lịch có trách nhiệm đối với môi trường thiên nhiên, rất tiềm năng và mang lại nhiều lợi ích. Vì vậy, chúng ta cần phải có định hướng phát triển đúng đắn và phù hợp, hạn chế đến mức thấp nhất những tác động tiêu cực đến rừng và môi trường thiên nhiên nhằm gia tăng lợi ích của môi trường thiên nhiên đối với cuộc sống của con người…
